Το Ηράκλειο είναι η μεγαλύτερη πόλη της Κρήτης και ο Δήμος Ηρακλείου, όπως προέκυψε με το πρόγραμμα Καλλικράτης, είναι ο τέταρτος πολυπληθέστερος της χώρας με 173.993 κατοίκους με την ευρύτερη αστική περιοχή να αριθμεί 211.370 κατοίκους.
Οι κύριοι οικονομικοί τομείς της πόλης είναι ο τουρισμός, η γεωργία και το εμπόριο, ενώ η βιομηχανική περιοχή βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του κέντρου. Το Ηράκλειο διαθέτει επίσης ένα από τα μεγαλύτερα σήμερα σε κίνηση αεροδρόμια της Ελλάδας (δεύτερο στο σύνολο μετά της Αθήνας και πρώτο σε πτήσεις τσάρτερ), το αεροδρόμιο "Νίκος Καζαντζάκης", καθώς και λιμάνι με πυκνή ακτοπλοϊκή συγκοινωνία κυρίως με τον Πειραιά και άλλα νησιά. Η πόλη του Ηρακλείου ανακηρύχθηκε για το έτος 2017 ως η ταχύτερα τουριστικά αναπτυσσόμενη περιοχή στην Ευρώπη.

Η πόλη στην πολύχρονη ιστορία της άλλαξε πολλές ονομασίες, μερικές από τις οποίες χρησιμοποιούνταν παράλληλα. Η Ιστορία του Ηρακλείου διαιρείται σε οκτώ χρονικές περιόδους και σύμφωνα με αυτές πήρε και τις ονομασίες του. Κάποιες από τις πιο σημαντικές είναι οι εξής:
Ηράκλειον (Ρωμαϊκή περίοδος, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Κρητική Πολιτεία, Ελλάδα), Ηράκλεια, Κάστρο (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία - Βυζαντινή), Ραμπντ αλ-χάντακ (Rabḍ al-ḫandaq, Άραβες), Χάνδαξ (Βυζαντινοί την περίοδο των Αράβων), Μεγάλο Κάστρο (Κρητικοί), Candida (Λατίνοι), Candia (Ενετοί, Ευρωπαίοι), ενώ ολόκληρο το νησί ονομαζόταν Regno di Candia, Χώρα (Κρητικοί), Piazza, Καντιγιέ (Kandiye) (Οθωμανική Αυτοκρατορία).

Η ονομασία «Κάστρο» δόθηκε κατά την Α΄ βυζαντινή περίοδο (330-824 μ.Χ.), γεγονός που σημαίνει ότι είχε περιτειχιστεί διότι έτσι ονόμαζαν οι βυζαντινοί τις οχυρωμένες πόλεις. Όταν κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο κτίστηκαν και άλλα κάστρα στην Κρήτη, το κάστρο του Ηρακλείου ήταν το μεγαλύτερο και το μόνο οργανωμένο ως αστικός οικισμός, ενώ διέθετε και οργανωμένο λιμάνι, με αποτέλεσμα να γίνει γνωστό ως το «Μεγάλο Κάστρο». Οι εξόριστοι της Ανδαλουσίας κατασκεύασαν ισχυρό φρούριο το οποίο έγινε γνωστό ως το Ραμπντ αλ-Χάντακ (Rabḍ al-ḫandaq, το οποίο μεταφράζεται «Φρούριο της Τάφρου»). Λόγω αυτού του ονόματός της ο οικισμός αναφέρεται στις ελληνόφωνες πηγές ως Χάνδακας, ενώ στις φράγκικες αναφέρεται ως Candia - Κάντια και αργότερα οι Οθωμανοί ως Καντιγιέ.
Η πόλη ονομάστηκε ξανά Ηράκλεια το 1822 από τον Μιχαήλ Αφεντούλιεφ, ο οποίος είχε οριστεί αρμοστής της Κρήτης κατά την διάρκεια της επανάστασης, αλλά κατά την πάροδο του 19ου αιώνα επικράτησε και τελικά καθιερώθηκε ο τύπος Ηράκλειον.

Το Ηράκλειο βρίσκεται στο ίδιο σημείο που βρισκόταν κατά την αρχαιότητα το δυτικότερο από τα τρία επίνεια (λιμάνια) της Κνωσού, που την περίοδο του μινωικού πολιτισμού είχε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμού στην Κρήτη φέροντας ίδιο όνομα προς τιμή αρχαίου ιερού ναού του Ιδαίου Ηρακλέους.
Στο Ηράκλειο βρίσκονται οι Σχολές Θετικών Επιστημών και Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Κρήτης το οποίο ιδρύθηκε το 1976, εδρεύει το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ-FORTH) ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα της χώρας, καθώς και το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ.).

Το κλίμα χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες και δροσερα καλοκαίρια, με υψηλές όμως ελάχιστες ημερήσιες θερμοκρασίες. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αγγίζει τους 28 - 30 °C. Για παράδειγμα, η μέση μέγιστη θερμοκρασία για το μήνα Ιούλιο είναι 28,6 °C ενώ αντίστοιχα για την Αθήνα είναι 34,5 °C και για τη Θεσσαλονίκη 32,9 °C. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι η ημερήσια απόκλιση μέγιστης - ελάχιστης θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια του έτους είναι κατά μέσο όρο μικρότερη από 10 °C, ενώ τους χειμερινούς, ιδιαίτερα, μήνες η απόκλιση συνήθως δεν ξεπερνάει τους 5 °C.

Το Ηράκλειο ήταν μία από τις πόλεις που φιλοξένησαν τους Ολυμπιακούς αγώνες 2004. Επίσης, στο Ηράκλειο έλαβε χώρα το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Καλαθοσφαίρισης Ανδρών Κ-19 2015. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις της πόλης περιλαμβάνουν τα στάδια και γήπεδα:

Το Παγκρήτιο Στάδιο, στη συνοικία Λίντο δυτικά του κέντρου, το οποίο έχει χωρητικότητα περίπου 26.000 θεατών. Κοντά βρίσκεται το Κλειστό Γυμναστήριο Λίντο, χωρητικότητας 1.400 θέσεων.
Το Γήπεδο Θεόδωρος Βαρδινογιάννης, στη συνοικία Καμίνια, έδρα του ΟΦΗ.

Το στάδιο Ελευθερίας, το οποίο βρίσκεται στην τάφρο των ενετικών τειχών, ανάμεσα στους προμαχώνες Βηθλέεμ και Παντοκράτορα. Πάνω στον προμαχώνα Μαρτινέγκο βρίσκεται το γήπεδο του Εργοτέλη.
Επίσης στο Ηράκλειο βρίσκονται τα γήπεδα μπάσκετ-γυμναστήρια, Δύο Αοράκια (χωρητικότητας 5.222 θέσεων, το Κλειστό Γυμναστήριο Τ.Ε.Ι. Κρήτης «Μάρκος Καραναστάσης» (χωρητικότητας 1.816 θέσεων) και το κλειστό μπάσκετ του Πανεπιστημίου Κρήτης (χωρητικότητας 1.080 θέσεων).